Prof. Dr. Hülya Kalaycıoğlu
KTÜ Orman Fakültesi Orman Endüstri Mühendisliği Bölümü Trabzon
khulya@gmail.com

Oyuncağın Tanımı

Oyuncak, çocukların oynamak amacı ile kullandıkları nesnelerdir. Bu bazen çocuğun çevresindeki objelerden kendi hayal gücüyle ürettiği bazen de satın alınan oyuncaktır. Çocukları eğlendirmek, oyalamak, eğitmek amacıyla ortaya çıkan oyuncak, yapıldığı döneme ilişkin önemli ipuçları verir. İster halk sanatı ürünü, ister endüstriyel olarak üretilmiş olsun yapıldığı dönemin toplumsal ve kültürel özelliklerini yansıtan oyuncaklar, oluşturuldukları dönemin yaşam biçimlerinin önemli birer kayıtlarıdır. İngiliz bir oyuncak tasarımcısı oyuncağı ‘elimdeki nesne her ne olursa olsun, eğer onunla yaptığım eylemi oyun olarak tanımlamamı sağlıyorsa o nesne oyuncaktır’ şeklinde tanımlamaktadır.

2. Tarihsel Gelişim

Oyuncakların tarihi insanlık tarihi kadar eskidir. Tarihte bilinen ilk oyuncak Mısırlılara aittir. MÖ 5. yy’da Mısırlı çocukların tahta atlarla oynadıklarına dair arkeolojik bilgiler edinilmiştir. MÖ 2. yy’da Mısır'da topaç, misket biliniyormuş. Bu dönemlere ait Firavun mezarlarında oyuncak bebekler bulunmuş. Eski Yunan, Roma ve Çin'de kilden yapılıp fırınlanmış, hareketli kol bacaklara sahip bebekler yapıldığı bilinmektedir.

İran ve Mezopotamya'da yürütülen arkeolojik çalışmalarda MÖ 3. yy’a tarihlenen oyuncaklar bulunmuştur. Bunlar, bugünkü oyuncaklara benzeyen pişmiş topraktan çıngıraklar, tekerlekli hayvanlar ve küçük mobilyalardı.

Antik çağdan günümüze kalan pek çok nesnenin oyuncak mı tapınma nesnesi mi olduğu konusu tartışmalı olsa da, o dönemde çocukların gelecekteki rollerine hazırlanması için oyuncak önemini korumuştur. Çamurdan top yâda kartopu ilk insanların kendilerini ve çocuklarını eğlendirmek için kullandıkları nesne olmuştur. İskoçya'da 4.000 yıldan daha eski taştan yapılmış toplar bulunmuştur. Bilya, topaç, bebek, tahta at, çember, çıngırak bilinen en eski oyun ve oyuncaklardır.

Dünyanın en eski oyuncağı Mardin Müzesi’nde sergilenmektedir.

En basit oyuncak taş ve sopadır. Üçtaş, beştaş veya dokuztaş yahut kaydırak oyunu için her yerde taş bulunabilir. Sopa basit bir ağaç dalı olup, çocuğun hayal gücünde at, araba vb. işlere yarar. Bir ip, ip atlama ve çekişme oyunu için kullanılır.

İlk çağlarda kullanılan oyuncakların yapıldığı malzemeler; Taşlar, ağaç dalları ve kil idi.  Anaokullarının yaratıcısı olan Friedrich Fröbel (1782-1851) bir nesneye biçim vermenin pedegojisi olarak nitelediği oyun nesnelerini geliştirdi. Geliştirdiği nesneler bireyin kendini meşgul etme aracının temelini oluşturmuştur. Bu nesneler: Yumuşak top, küre, silindir, küp, bölünmüş bir bütün (bir küpün bölünmesi) ve kâğıda biçim verme, kesme, kıvırma, katlama etkinlikleri idi. 16.yüzyıl sanatçılarından Pieter Bruegel’in “Çocukların Oyunları” isimli resimde 80 değişik oyuncak/oyun tasvir etmiştir. Bunlar çocukların büyüme, yaratıcılık ve eğlenmelerine yüzyıllardır yardımcı olmuştur. Seri olarak üretilen ilk tahta bebekler 1700'lerin Almanya’sına aittir.

3. Ulusal Yöresel Oyuncaklar

Anadolu'da oyuncağa kanıt oluşturan sayısız belge vardır. Bunların sağlıklı bir ayrımı yapılmamıştır. Neolitik merkez Çatal Hoyük'te pişmiş toprak oyun topları, astragalos adı verilen aşık kemikleri bulunmuştur. Neolitik ve kalkolitik dönemlerin önemli merkezi Burdur Hacılar'da kil ve tahta çubuklardan yapılmış minyatür bebekler bulunmuştur. Hititlere ait Kargamış Kral Burcu kabartmasında ( İÖ 8. yy) Kral Araras'ın çocukları aşık oynarken topaç çevirirken betimlenmiştir. Gordion'da Kral ailesinden 8 yaşındaki çocuğa ait Tümülüs’te bronz dört atlı araba hayvan biçimli ahşap oyuncaklar bulunmuştur.

Kütahya Müzesi’ndeki pişmiş topraktan tekerlekli horoz, tavuk, güvercin Frig dönemine tarihlenir. 6. yy. ilk yarısı Bizans dönemine ait İstanbul Büyük Saray Mozaiğinde çok sayıda çocuk betimlemesi yer alır. Birinde, çocuk arenada çember çevirirken betimlenmiştir. Çanakkale "Assos kazılarında ele geçirilen pişmiş topraktan bebek Afrodit heykelcikleri İ Ö 1. yüzyıla aittir.

Türklerde oyuncakçılık Orta Asyadan beri Selçuklu ve Osmanlıda var olan bir zanaattır. Örgütlü olarak 17. yy döneminde İstanbul'un Eyüp semtinde çok sayıda oyuncakçı dükkânı bulunuyordu. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Eyüp oyuncakçılarının 100 dükkânda 105 usta ile çalıştıklarından söz eder. Eyüp oyuncakçılarından günümüze gelebilen 28 örnek korunmaktadır. Eyüp’te oyuncakçılık 1957 yılına kadar devam etmiş, şehir planlamaları nedeniyle yok olmuştur.

4.  Sektörün Analizi

Çin oyuncak sektörünün %85-90‘ını elinde bulundurmaktadır. 1984’e kadar Türkiye oyuncak sektöründe oldukça ilkel şartlarda çalışıyordu. Çin’in dünyaya açılması ile kendini yenileme yoluna giderek günümüzde sınırlı sayıda olsada kaliteli oyuncaklar üretilir duruma gelmiştir.

Türkiye nüfusunun 0-14 yaş arasında olan kısmı 18 milyon civarındadır. Bilgisayar oyunları ve ekonomik nedenler oyuncak tüketimini azaltıp, çocukların kişisel gelişimini olumsuz etkilemektedir. Onların hayal dünyalarının gelişmesinde ve geleceğini yönlendirmede önemli rolü olan oyuncak farkındalığının artması ülkemiz ve dünya ekolojisine katkısı açısından çok önemidir.

Dünya hızla kirlenirken doğanın dengesi bozulmaktadır. Hız ve rekabet dünyasında doğruyu ve kaliteyi üretmek artık vaz geçilmez unsurlardan biridir.

14 yaşından küçük çocukların oyunlarında kullanmak amacıyla tasarlanan veya imal edilen her türlü araç ve gereçlerin özellik çocuklar, aileler, kreş ve anaokulları, hediye amaçlı ve eğitim amaçlı olarak talebi her geçen gün artmaktadır.

Oyuncak üretiminde kullanılacak malzemeler ile ilgili sınırlar Sağlık Bakanlığının yayınladığı Oyuncaklar Hakkındaki Yönetmelikte belirlenmiştir. Endüstriyel oyuncak üretiminde yönetmelikte belirtilen malzeme özelliklerine göre üretim yapılmalıdır. Bu özelliklerin amacı çocuk sağlığını tehdit edecek unsurların ortadan kaldırılmasıdır.

Malzeme özelliğine göre oyuncakta aranan özellikler: Kolay alev almayan malzemeler olması, Çocuk sağlığını tehdit edecek kurşun vb. ağır metaller içermemesi, Temizlenebilme özelliğinin olması,  Çocuk yaş özelliklerinin gerektirdiği sağlık ve güvenlik koşullarına uygun olması, oyuncak malzemelerinin pil, elektrik ile kullanım ve boyut özelliklerinin güvenlik kurallarına uygun olması beklenilmektedir.

Oyuncak malzemeleri (endüstriyel üretim): Tekstil yüzeyler, ahşap, plastik, teneke ve metal, mini yonga (mikrochip)lardır. Bireysel oyuncak üretiminde seri üretime göre evde kullanılan materyaller malzeme olarak kullanabilir. Örneğin; karton kutular, ahşap boş makaralar, kumaş parçaları, tuvalet kâğıdı ruloları, kese kâğıdı, yumurta kartonları, kurdele ve düğmeler gibi.

5.  Oyuncakların Sınıflandırılması

Oyuncaklar aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir;

Beceri geliştirme oyuncakları: 0–14 yaş arası çocukların ileriki yaşantılarını sağlıklı yürütebilmeleri için çeşitli becerileri kazanmaları için oyuncakların tutma, kavrama, kas geliştirme, şekil verilebilme, takılıp sökülebilme özelliklerinin olması gerekir.

Eğlenme amaçlı oyuncaklar: Çocuklar sağlıklı gelişim süreçleri içerisinde oyun oynamaya, eğlenmeye ihtiyaç duyar ve oyuncakları kullanır. Oyuncaklarda ses, ışık, hareket özelliklerinin olması gerekir.

Sosyalleşme amaçlı oyuncaklar: Toplum içinde yaşama ve paylaşma ile ilgili yetilerin kazandırılması için İki veya daha fazla kişiyle oynanan oyunlarda kullanılan oyuncaklardır.

Eğitim amaçlı oyuncaklar: Doğa, kültür, ülkeler, müzik vb. konularında yaş gruplarına göre eğitim süreçlerinde eğitim içerikli oyuncaklardan faydalanılır. Sayı, renk, boyut, yer özellikleri gibi niteliklere sahip olması gerekir.

Meslek tanıtımı setleri: Mesleklerin hangi işleri yaptığını, hangi araçları kullandığını, hangi giysileri giydiğini kavratan oyuncak türleridir. Bunlar mesleklerle ilgili minyatür hazırlanmış materyal setlerinden oluşur.

Kaynaklar

C. Sevim, Tarihsel Süreç İçerisinde Oyuncağın, Gelişimi ve Seramik Oyuncaklar, Sanat ve Tasarım Dergisi Cilt 2. Sayı 2., s 23-40.

https://1001istanbul.com/oyuncak-sanayimizin-ilk-markasi-eyup-oyuncaklari/

http://megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/Oyuncak%20Modelleri.pdf

Yalçınkaya,T.(1993), 0-6 yaş Arasında Oyun ve Oyuncaklar, MÜ, Atatürk Eğitim Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi sayı 5, s: 169-174.

https://www.ahaber.com.tr/galeri/yasam/dunyanin-bilinen-en-eski-oyuncaklari

Oyuncaklar konusundaki ikinci yazımız Ahşap Oyuncaklar olacaktır.